با توجه به آخرين بررسى هاى انجام شده در مازندران، اين استان داراى حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار سال تاريخ است.
دست افزارهاى سنگى به دست آمده در اكتشافات مربوط به اواخر دوره آشورين است و اين نمايانگر اين است كه گروه هايى در اين استان و مرز و بوم زندگى مى كرده اند.
به گفته مهندس على ماهفروزى، مدير پژوهشى سازمان ميراث فرهنگى استان مازندران، در دورانى كه يخ ها به سمت قطب حركت كردند شرايط خوبى براى زندگى به وجود آمد، بعد از آن تپه ها نخستين مكان ها براى زندگى بودند كه از جمله آنها مى توان تپه توخن در نكا را حائز اهميت و جيطون تپه در تركمنستان را بهترين نمونه هاى كاوش شده اين دوران دانست.
وى در ادامه مى گويد: ۱۲ تا ۱۳ هزار سال پيش اين محيط و مكان (مازندران) آنقدر آمادگى پيدا مى كند كه مردم حاضر در منطقه به غارنشينى رو مى كنند و كاوش هاى انجام شده در غارهاى هوتو و كمربند در منطقه شهرستان بهشهر بقاياى انسان فراپارينه سنگى و واريته را نمايان مى كند. بعد از آن به صورت گسترده زندگى روستايى در مناطقى مانند: گلستان، تركمنستان و قزاقستان شكل گرفت (بقاياى روستانشينى كشف شده در اين مناطق نشانگر اين مسأله است) تا اين كه در شرايط پيچيدگى جوامع جمعيت زياد شده و تخصص به وجود مى آيد و صنعتگران در زمينه سفال، فلز، سنگ، كشاورزى و ... به صورت تخصصى شروع به كار مى كنند كه گوهرتپه مازندران واقع در شهرستان بهشهر با حدود ۳ سال كاوش و ۲ سال مطالعه روى هم رفته با ۵ سال مطالعات انجام شده به عنوان نخستين سايت موزه ايران در منطقه شناخته شده و در مراكز خارجى داراى امتياز مى شود و كاوش هاى انجام شده در اين منطقه تاريخى غنى را پيش روى ما مى گذارد.
با توجه به شرايط آب و هواى سختى كه در منطقه وجود داشته است در تمام جوامع حاشيه درياى خزر و شمال غرب ايران و نواحى هم جوار اكثراً جوامع به صورت كوچك جمع شده و به نواحى كوهستانى براى دامپرورى مى روند. در اين زمينه با آثار به دست آمده و كاوش هاى انجام شده مى توان دين تپه در فريم صحراى سارى و تپه كلار در شهرستان چالوس را كه از مهم ترين اين مناطق است نام برد . در اين مناطق (كوهستانى) كه استقرارى وجود نداشته است دوران برنز جوامع شكل مى گيرد.
به نظر مى رسد از هزاره دوم شرايط مساعدى تا امروز بوده و الگوهاى زندگى مطابق با شرايط امروزى در همه جاى خطه مازندران، گلستان و گيلان امروزى شكل مى گيرد. نخستين بقاياى انسانى مانند، دست افزارها، نخستين سكونتگاه هاى غارى، نخستين رؤساى دوران نوسنگى، نخستين شهرنشينى به دليل گستردگى دشت و رودخانه هاى جارى بسيار و نزديكى به دريا در شهرستان هاى بهشهر و نكا با تقريباً ۴۰۰ هزار سال قدمت شكل گرفته و تشكيل مى شود. از سوى ديگر، كوه منابع زيادى در اختيار انسان قرار مى دهد مانند سنگ هاى چخماق كه در منطقه شرق نكا تا بهشهر فراوانى و وفور آن را مى توان شاهد بود
به گونه اى كه در هيچ يك از مناطق ايران اين ميزان سنگ چخماق وجود ندارد. همچنين از لحاظ گياهى و جانورى مى توان منطقه شبه جزيره ميانكاله را نام برد كه دريا و تالاب امكانات زيادى به انسان اوليه داده تا صيد كند و همه شرايط دست به دست هم داده اند تا امكانات مناسب زندگى در منطقه فراهم شود تا زمانى كه اين شبه جزيره با گستردگى اوليه خود حفاظت شده اعلام شود. در دوران مغول و تيموريان جابه جايى هايى اتفاق افتاده است و سركوب مردمانى كه در محل فعلى شهرستان سارى زندگى مى كرده اند موجب پراكندگى آنها به مناطق كوهستانى جهت جلوگيرى از حمله مغول ها شده است.
هرچه از سمت گلستان به مازندران شرقى مطالعات را آغاز مى كنيم و در حركت به سوى غرب استان از نظر طول دوره استقرار سكونت، شرايط نامطلوب تر و ناپايدارتر مى شود. مهندس ماهفروزى در ادامه مى افزايد: در پيشينه فرهنگى ايران بقاياى زندگى داشته ايم و مازندران نيز يكى از اين مجموعه هاست.
آرشيو نماد حافظه جوامع بشرى هستند و نگهدارى آنها از طريق فناورى هاى جديد و انتقال به نسل آينده، ضرورتى انكارناپذير است. سازمان ميراث فرهنگى، صنايع دستى و گردشگرى استان مازندران نيز جهت اطلاع رسانى و تسهيل در امر پژوهش براى محققان حوزه مازندران شناسى، اقدام به طبقه بندى و گردآورى مجموعه اسناد تاريخى استان كرده است و با شناسايى اسناد مكتوب موجود در سازمان اسناد و كتابخانه ملى، شناسنامه اى تاريخى از حوادث و سير تحول اين ديار فراهم كرده است.
وى مى افزايد : تاكنون حدود ۸ هزار برگ سند تاريخى در استان گردآورى شده است و طرح كماكان ادامه دارد.
وى سپس با اعلام اين خبر كه سازمان ميراث فرهنگى، صنايع دستى و گردشگرى استان در نظر دارد با هماهنگى سازمان اسناد و كتابخانه ملى، شعبه مركز اسناد تاريخى را در استان مازندران تأسيس و راه اندازى كند، خاطرنشان كرد: در اين راه همكارى ساير نهادها، سازمان هاى مربوطه منطقه، مانند استاندارى، فرماندارى ها، شهردارى ها، ادارات كل اوقاف و امور خيريه استان و فرهنگ و ارشاد اسلامى مى تواند بسيار اثرگذار باشد.
يكى ديگر از برنامه هاى سازمان در استان راه اندازى مركز مطالعات ميراث مشترك اقوام حاشيه درياى مازندران، آسياى ميانه و قفقاز است كه به زودى در ۳ حوزه ميراث فرهنگى، صنايع دستى و گردشگرى فعاليت خود را با مركزيت شهرستان سارى آغاز خواهد كرد و بخشى از اين مركز به اسناد كشورهاى عضو اختصاص داده خواهد شد.
اين مقام مسئول در ادامه صحبت خود به برگزارى مراسم برف چال وزن شاهى، كشتى لوچو، غار اسپهبد خورشيد و ... كه برگرفته از كاوش هاى پهلوى ساسانى است، اشاره مى كند و مى افزايد: تقريباً مطمئن هستيم اين مراسم و اسامى شان ريشه در زبان پهلوى داشته است، اين زبان با كردى و لرى قرابتى دارد كه بايد بيش از ۳ هزار سال ريشه داشته باشد كه ما را به پژوهش بيشتر اميدوار و هم اكنون نيز تقريباً در حال اتمام اين كار هستيم.
وى مى گويد: در زمينه اسناد رسمى باقيمانده (نامه هاى ادارى، اسناد تاريخى، معاملاتى و ...) هنوز جمع آورى كامل صورت نگرفته و هنوز اسنادى از دوران صفويه، قاجاريه و ... باقى مانده است و مقدارى كه موجود است در تهران نگهدارى مى شود. بيشترين آثار ثبتى مدل سازى شده در سارى و بابل نگهدارى مى شوند.
وى مى افزايد: بهترين و بيشترين مطالعات را در استان مازندران انجام داده ايم و با كشور هاى خارجى نيز همكارى هاى مطالعاتى در زمينه كاوش هاى باستانى استان داشته ايم كه در اين زمينه ركورددار هستيم و فكر مى كنيم بتوانيم يك جامعه جهانى براى مازندران درست كنيم.
وى مى گويد: مناطق كوهستانى بهترين مناطق براى رفتن به تاريخ، فرهنگ و ادب مازندران است و شهرستان بهشهر بيشترين قابليت گردشگرى تاريخى استان را داراست.
هم اكنون ۱۱ گروه پژوهشى استان در مناطق گوهرتپه، عباس آباد، قلعه ماكو، قلعه كنگلو، گروه مردم شناسى و زبان و گويش، هنرهاى دستى، صنايع دستى كل استان و ... در استان فعال هستند كه گروه فرانسه در آمل كه در حال مطالعات باستان شناسى هستند يكى از آنهاست.
وى در پايان با بيان اين مطلب كه در زمينه سابقه پوشش مردم منطقه، كار علمى زيادى نشده و در حال انجام هستيم، مى گويد: گياه شناسى اين منطقه، ثبت شده در فهرست آثار ملى است و بايد با كمك محيط زيست بازسازى تاريخى در زمينه گياهان گذشته و حال منطقه انجام شود.